17 januari 2021 is het precies zestig jaar geleden dat Patrice Lumumba overleed. Als premier leidde hij het nieuwe onafhankelijke Congo, maar al snel werd hij afgezet, gevangengenomen, gemarteld en onder nooit volledig opgehelderde omstandigheden vermoord. Een tragische gebeurtenis die de geschiedenis van DR Congo nog altijd overschaduwt. En die van België. Maar wat leert Lumumba ons vandaag? En verdient hij een eerbetoon, bijvoorbeeld boven op het Koninklijk Paleis? ‘Ja’, vindt Dieudonné Wamu Oyatambwe*. ‘Maar als we de geschiedenis recht in de ogen willen kijken, moeten we dieper graven en ook de neokoloniale praktijken - tot op vandaag een feit - aan de kaak stellen.’ Hij schreef er deze opinie over.
'Patrice Lumumba wordt in Congo en daarbuiten ook nu nog als een held geëerd. Vermaard is zijn speech op de dag dat Congo onafhankelijk werd. Toen hij ongevraagd het woord nam, liet hij zich in scherpe bewoordingen uit tegen de voormalige kolonisator: 'Wij hebben dwangarbeid gekend in ruil voor lonen die veel te laag waren om genoeg te kunnen eten, ons waardig te kleden, te wonen of onze kinderen op te voeden. Wij hebben spot, beledigingen en mishandelingen meegemaakt. Wij zijn getuige geweest van het afschuwelijk lijden van degenen die veroordeeld waren voor hun politieke opvattingen of religieuze overtuiging: verbannen in eigen land was hun lot erger dan de dood. Wij zagen dat er in de steden prachtige huizen stonden voor de witten en vervallen barakken voor de zwarten. Wie zal ooit de bloedbaden vergeten waarbij zovelen van onze broeders zijn omgekomen, de cellen waarin degenen werden gegooid die weigerden zich te onderwerpen aan een regime van onderdrukking en uitbuiting. Wij, die in ons hart en met ons lijf hebben geleden onder de koloniale onderdrukking, wij zeggen nu luid en duidelijk: dat is nu allemaal voorbij.’ Lumumba's toespraak veroorzaakte meteen een diplomatiek incident. Niet omdat wat hij zei niet juist was, maar het moment en de toon maakten ophef bij de Belgen.
In de Belgische kolonie leefden twee verschillende werelden naast elkaar: de wereld van de kolonisator en de wereld van de gekoloniseerde. De koloniale samenleving herinnerde er de Congolezen voortdurend aan dat ze ondergeschikt waren en moesten blijven. De belangen van de metropool waren meer waard dan de rechten van de Congolezen. Pas na de Tweede Wereldoorlog begon de kolonisator, vanwege de veranderende mondiale context, rekening te houden met de ambities van de Congolezen zelf. Er werd geïnvesteerd in onderwijs, gezondheidszorg en huisvesting. Geleidelijk aan kregen de gekoloniseerden enkele burger- en politieke rechten.
Als we de geschiedenis recht in de ogen willen kijken, moeten we alles vertellen. Het kleine België kon na de Tweede Wereldoorlog bijna zonder buitenlandse schuld overleven, dankzij de reserves van de kolonie, terwijl andere Europese landen zwaar in de schulden raakten. Na de onafhankelijkheid in 1960 kwam een deel van de 'juwelen' van de Congolese staatsportefeuille onder Belgische controle. Vlak na de onafhankelijkheid zou België de afscheiding van Katanga en de politieke - en zelfs de fysieke - eliminatie van Patrice Lumumba hebben gesteund. Toen Mobutu aan de macht kwam, steunde België dit sinister regime in naam van de Koude Oorlog. Congo (toen Zaïre) werd de draaischijf van westerse strategieën om het communisme in Afrika in te dammen. Neokolonialisme en westers imperialisme ten top. Tegenstanders van Mobutu's dictatuur werden systematisch geëlimineerd of tot ballingschap gedwongen. Tot de val van de Berlijnse Muur een nieuwe wind deed waaien op het geopolitieke schaakbord van de wereld.
Zestig jaar na de dood van Patrice Lumumba mogen we ons echter niet tevreden stellen met een terugblik. Tot op de dag van vandaag blijven (neo-)koloniale systemen en praktijken de regel. Die realiteit moeten we onder ogen durven zien. Om één voorbeeld te noemen: de doorsnee Congolees heeft weinig aan de natuurlijke rijkdommen van Congo. Het probleem is trouwens niet Congolees: neokoloniale praktijken beheersen de wereldeconomie. De geschiedenis recht in de ogen kijken is die praktijken ook aan de kaak stellen. Want alleen zo kunnen we meewerken aan verandering.'
Dieudonné Wamu Oyatambwe is geboren in Congo en woont al bijna dertig jaar in België. Hij is politicoloog en werkt als programmabeheerder voor Centraal Afrika bij WSM.
